Avrupa’da rekor üstüne rekor kıran zeytinyağı fiyatları iç pazarı hareketlendirdi. Tedarik için Türkiye’nin kapısını çalan İspanya ve İtalya gibi ülkeler toptan fiyatları 80-90 TL bandından 160-170 TL’lere yükseltti. Tabii güçlü ihracat talebi perakendeye de yansıdı; son iki ayda zeytinyağına yaklaşık yüzde 70 zam geldi. Müdahale gecikmedi; radara giren zeytinyağı ihracatına fon getirildi.
Küresel zeytinyağı üretiminin lideri konumundaki İspanya ve İtalya ciddi rekolte kayıpları yaşandı. Gazete Oksijen yazarı İrfan Donat’a göre İspanya’da geçen döneme kıyasla rekoltede yüzde 48’lik bir düşüş oldu ve 2022-23 sezonunda 780 bin ton zeytinyağı üretimi bekleniyor. 70 yılın en kötü kuraklığını yaşayan İtalya’da ise 2022-23 sezonunda yaklaşık yüzde 29’luk bir kayıp ile 235 bin ton zeytinyağı üretimi gerçekleşiyor. Avrupa Birliği’nin önemli tedarikçilerinden Tunus’ta da düşüş yaşanıyor. 2022-23 sezonunda yüzde 25’lik bir gerileme ile 180 bin ton civarında bir üretimden bahsediliyor. Özetle, 2022-2023 sezonunda dünya genelinde zeytinyağı üretiminin bir önceki sezona göre yüzde 20 azalarak, 3 milyon 398 bin ton seviyelerinden 2 milyon 729 bin 500 tona gerilediği tahmin ediliyor.
Avrupa’da fiyat %75 arttı
Eylül 2022’de kilogramı 4 euro olan natürel sızma zeytinyağında, İspanya’nın yanı sıra İtalya ve Portekiz’de de olumsuz iklim koşulları belirince fiyatlar yüzde 75 artarak 7 euro’nun üzerine çıktı. Halbuki bir önceki yıl henüz kuraklık senaryoları ortada yokken fiyatlar 2.5-3 euro bandında seyrediyordu.
İspanya ve İtalya başta olmak üzere AB, dünyadaki zeytinyağı üretimi ve dış ticaretinin üçte ikisini karşılıyor
Türkiye krizi fırsata çevirdi
Peki Türkiye’de zeytinyağı pazarı bu gelişmelerden nasıl ve hangi oranda etkileniyor?
Öncelikle şu notu düşelim… Geçen sezon kuraklık etkisiyle dünyada ciddi rekolte kayıpları yaşanırken, Türkiye zeytin ve zeytinyağında rekor bir üretim gerçekleştirdi. Hatta tarihinin en yüksek rekoltesini elde etti.
Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi’ne göre, Türkiye 2022-2023 döneminde 422 bin ton zeytinyağı, 735 bin ton sofralık zeytin üreterek rekora imza attı. Bu, son beş sezonun ortalamasıyla kıyaslanınca sofralık zeytinde yüzde 65, zeytinyağında ise yüzde 89 artış anlamına geliyor. Rekor üretim sayesinde zeytinyağında dünya ikinciliğine yükselen Türkiye, sofralık zeytin üretiminde de birinci oldu.
Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçıları Birliği’nin verilerine göre, 1 Kasım 2022 – 30 Haziran 2023 arasında Türkiye’nin zeytinyağı ihracatı miktar bazında yüzde 240 artarak 36 bin 697 tondan 124 bin 791 tona yükseldi. Türkiye’nin tarihi boyunca yaptığı en fazla zeytinyağı ihracatının 92 bin ton olduğunu hatırlatalım. Zeytinyağı ihracatı değer bazında ise yüzde 360’lık artışla 124 milyon dolardan 570 milyon dolara yükselmiş durumda. Böyle giderse bu sezon zeytinyağı ihracatının 1 milyar dolara yaklaşması bekleniyor. Tabii bu durum ister istemez iç piyasada toptan ve perakende fiyatları yükselişe geçirdi.
Ankara’da zeytinyağı alarmı
2022-23 sezonunda toptan natürel sızma zeytinyağının litre fiyatı hasat başlangıcında 80-90 TL bandında iken son 1-2 ayda hızlı bir yükselişe geçerek önce 120-130 TL’lere, son iki-üç haftada 160-170 TL’lere kadar tırmandı. Hatta fiyatların daha da artacağı yönündeki beklenti ile toptan satışlar durma noktasına geldi.
İşte bu fiyat hareketleri kamunun dikkatinden kaçmadı ve gözler zeytinyağı sektörüne çevrildi. Ankara’da başta Ticaret Bakanlığı olmak üzere bakanlıklarda sektör temsilcileriyle olağanüstü toplantılar yapılmaya başlandı. Deyim yerindeyse Ankara, zeytinyağını yakın takibe aldı.
Zira iç pazarda son iki ayda fiyatı en çok artan ürünler arasına zeytinyağı da girdi. Ve fiyatlar artmaya devam ediyor. Sebepler arasında güçlü ihracat talebi kadar kurdaki yükselişin yansımaları, işçilik maliyetlerindeki artış ve son dönemde vergi ve mazot dâhil girdilere gelen zamlar da gösteriliyor.
Perakende sektörü temsilcileri bazı zeytinyağı markalarının son haftalarda art arda zam yaptığını doğruluyor. Son iki ayda yüzde 70 civarında zamlanan natürel sızma zeytinyağının litre fiyatı 200 TL’ye dayanmış durumda.
26 yıl sonra yeniden fon
İşte o yüzden Ticaret Bakanlığı, sektöre müdahale etti. Zeytinyağı ihracatına fon kesintisi getirildi. 19 Temmuz’da Resmi Gazete’de yayınlanan Cumhurbaşkanlığı kararı ile her türlü dökme ve varilli zeytinyağı ihracatında kilogram başına 20 sent karşılığı TL, “Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu” kesintisi yapılacak. Böylelikle, 19 Mart 1997 tarihinde yürürlükten kaldırılan zeytinyağı ihracatında fon kesintisi uygulaması 26 yıl aradan sonra geri getirildi.
Zeytinyağı fiyatlarının gıda enflasyonu üzerinde çok büyük bir etkisi olmadığını ifade eden Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçıları Birliği Başkanı Davut Er, Türkiye’de zeytinyağı tüketicisinin sabit bir kitleden oluştuğunu; geniş bir tüketici tabanına sahip olmadığını söylüyor.
Türkiye’de yıllık kişi başı zeytinyağı tüketimi 2 kg civarında. Bu miktar Yunanistan’da 10.6 kg iken, İspanya’da 9 kg, İtalya’da 8.3 kg, Portekiz’de 6 kg seviyesinde.
Zeytin ağacı varlığı 195 milyon
Türkiye’nin son 20 yılda zeytin ağacı varlığı 90 milyon seviyelerinden 195 milyona yaklaştı. O yüzden sofralık zeytinde 735 bin ton, zeytinyağında ise 422 bin tonluk rekor üretimi yorumlarken olumlu iklim koşulları kadar verime dönen ağaçların sayısındaki artışı göz önünde bulundurmak lazım.
Rekoltedeki bu ivme ihracat rakamlarını katlarken, birim değerlerini de hatırı sayılır oranda artırmış görünüyor. Zeytinyağında ortalama ihraç fiyatı 2021/22 sezonunda 3.4 dolar iken, 2022/23 sezonunda yüzde 35’lik artışla 4.57 dolara çıktı. Bir başka deyişle Türkiye, zeytinyağını bu yıl dolar bazında yüzde 35 daha değerli ihraç etti. Ama öte yandan ihracatın niteliğine de bakmak lazım. İhracatın yüzde 76’sı dökme şeklinde gerçekleşirken, yüzde 7’si varilli ve sadece yüzde 17’lik kısmı kutulu şekilde yapılmış. Dolayısıyla fon kesintisi, toplam zeytinyağı ihracatımızın yüzde 83’lük kısmını doğrudan etkiliyor.
‘Artışta ihracat talebi ve kur etkili oldu’
Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçıları Birliği Başkanı Davut Er, son dönemde iç piyasada fiyatlardaki önemli artışın sıkça gündeme geldiğini belirtirken, “Sadece son 15 günde 30 TL yukarı gittiği için böyle bir hamle zaten bekleniyordu. Yemeklik sızma zeytinyağı fiyatları sezon başında 80-90 TL seviyelerindeyken bu hafta 170 TL civarına yükseldi. Ancak bu artışın asıl nedeni iç taleple ilgili değil. Burada ihracat pazarındaki talep artışı ve döviz kurlarındaki durum etkili oldu” diyor.
Uygulamayı fiyat istikrarı için alınmış hükümet kararı olarak yorumlayan Davut Er “Devlet ‘Madem bu ürünü pahalıya ihraç edebiliyorsun, o zaman yüzde 20 daha pahalıya sat ve vergisini öde’ diyor. Bugünkü fiyatlarla devlet dökme ve varilli zeytinyağı ihracatından fon karşılığında kilogram başına 6-7 TL vergi geliri elde edecek. Bir başka ifadeyle 22 ton zeytinyağı taşıyan her konteynerden 125 bin TL civarında bir vergi kesintisi olacak. Fon uygulaması piyasada fiyatları yavaşlatır” dedi.